Door Boswachter Lennard Jasper : Als ik door de bossen van de Noord Veluwe loop, langs het Solsche gat bij Drie in het Speulder-en Sprielderbos, of bij Vierhouten in het Vierhouterbos, dan weet ik dat ik ze kan zien: de grafheuvels van de Veluwe.
Ze zijn niet erg opvallend. Niet zoals de prehistorische monumenten in Engeland en Ierland: de indrukwekkende steencirkels, bestaand uit steenachtige, spierwitte kalkstenen zoals de ‘henge’ bij Avebury of het beroemde Stonehenge. Onze grafheuvels zijn daarbij vergeleken gewoon wat hobbels in het landschap, maar ze zijn wel met een indrukwekkende hoeveelheid.
Een paar duizend grafheuvels
De Veluwe heeft, samen met Denemarken en Engeland, een opvallend hoge concentratie grafheuvels. Er liggen, voor zover we nu weten, zo ongeveer tweeduizend van deze grafheuvels op de Veluwe. Een deel hiervan is beschermd (archeologisch monument). Van deze ‘barrows’ (in vrijwel heel Europa komen grafheuvels voor onder de naam ‘barrows’) liggen er vijfhonderd in terreinen waar Staatsbosbeheer het beheer heeft, en met uitzondering van enkele tientallen liggen ze allemaal in het bos.
Handelende landbouwers
Archeologen kunnen veel vertellen over de mensen die ze hebben neergelegd. Heel grof samengevat zijn het de eerste landbouwers in Europa die het landschap gingen aanpassen aan hun leven in plaats van andersom. Door vondsten en datering van de bodemopbouw en bijvoorbeeld pollen onder de grafheuvel, weten we dat de oudste en laagste heuvels zijn aangelegd in de Bronstijd.
Brons is een sterk metaal dat gemaakt werd van tin en koper, metaalsoorten die hier niet voorkomen. Dat alleen al laat zien dat deze mensen handelaars waren. Ze handelden in wol, paarden, kralen en metaal.
In de latere IJzertijd zijn nog meer en hogere grafheuvels aangelegd, zelfs tot in de Romeinse tijd. In tijden waarin we onze doden liever verbrandden in plaats van hen te begraven, werden er urnen in bijgezet.
Rituele heuvels
De naam ‘grafheuvel’ is overigens wat misleidend. Het zijn meer tempels of rituele landschappen geweest dan puur een heuvel voor een graf. De grafmonumenten werden hoogstwaarschijnlijk niet zomaar willekeurig in het landschap geplaatst, maar op plekken van betekenis.
Zo liggen er bijvoorbeeld tientallen grafheuvels bij Epe en Vaassen op één lijn. Misschien lagen deze heuvels langs een weg van het ene naar het andere dorp dat er nu inmiddels niet meer is.
Soms liggen ze bij een doorwaadbare plek in een rivier, zoals bij Stroe. Het water is inmiddels verdwenen, maar het fossiele beekdal met grafheuvels is er nog. Dat doet je ook weer beseffen hoe lang de Bronstijd al geleden is en hoe bijzonder het is dat juist deze grafheuvels nog steeds bewaard zijn.
De schatten uit de grafheuvels
De meeste van deze ‘tempel’ heuvels op de Veluwe zijn allemaal onderzocht en gedocumenteerd, vaak nadat ze door vandalen waren beschadigd. Die waren, bizar maar waar, op zoek naar potten goud die erin verborgen zouden liggen. Een ‘feit’ dat voortkomt uit een oud bijgeloof dat met regenbogen en eenhoorns te maken heeft.
Het zal deze ‘goudzoekers’ flink zijn tegengevallen. Geen rijkdommen zoals in de graven van de oude farao’s in Egypte, maar gebruiksvoorwerpen zoals pijlpunten, aardewerken potten en urnen, al dan niet in scherven, en soms wat (bronzen) sieraden. Bot vergaat zo goed als helemaal in onze zandgronden. Veel meer dan een zwarte afdruk in het zand laat het vaak niet achter.
Wat misschien van weinig waarde was voor deze vandalen, is een schat aan informatie voor archeologen en iedereen die, al dan niet professioneel, geïnteresseerd is in deze bijzondere heuvels. Door grafheuvels nauwkeurig te dateren, kunnen patronen worden ontdekt die mogelijk een verhaal vertellen over de gedachtewereld van de mensen toen.
Nieuwe tijden, nieuwe gebruiken
Wat mij elke keer weer raakt, is dat heel veel heuvels er nog steeds liggen. Inmiddels in het bos, dus misschien dat we daarom er niet overheen hebben gereden of ze vlak hebben geploegd voor nieuwe akkers of voor woningbouw.
Er is een tijd geweest dat de nieuwe religie uit het midden oosten, het christendom, de gebruiken en gewoontes van de toenmalige gebruikers van de heuvels heeft vervangen. Dit gebeurde echter niet zo overheersend dat de oude heuvels vernietigd hoefden te worden. Grafheuvels kregen een rol in lokale sagen en legenden. Ze zijn slim verketterd als plekken voor de duivel, heksen en tovenaars.
Grafheuvels werden ook locaties om recht te spreken en zelfs om het vonnis te voltrekken. Op sommige van de hoogste heuvels stond een galg, goed zichtbaar vanuit de hele omgeving. De lichamen van de veroordeelden bleven hangen als afschrikwekkend voorbeeld.
Ook zijn er christelijke kapellen op de heuvels gebouwd, of er zijn moderne grafmonumenten op geplaatst toen archeologie in de mode kwam onder de aristocraten van de Veluwe, ergens halverwege de negentiende eeuw.
Het zou mooi zijn als de grafheuvels ook in onze tijd hun betekenis houden als bijzondere plekken in het bos. Als plaatsen waar je naar toe kan dwalen op je wandeling, om even stil te staan bij belangrijke gedachten die je niet elke dag thuis de ruimte geeft. Of waar je de wolken kan zien die vlak bij deze grafheuvels, op een open plek tussen de bomen, soms net wat dichterbij lijken dan normaal.
Grafheuvels bekijken
Staatsbosbeheer beschermt de grafheuvels door de heuvels te bewaren en niet aan te tasten. Ze worden zichtbaar gemaakt in het landschap door er soms bomen en opslag (uitlopers van boom/struik) van te verwijderen en de grafheuvels te markeren. Je kan ze zo steeds beter door de bomen zien liggen, gewoon vanaf het pad.
Voor wandeltips: zie onderaan de blog.
Ook vanaf je eigen computer zijn de grafheuvels te vinden en te bekijken met de AHN Viewer. Dit gaat het beste vanaf pc of laptop: selecteer via het menu rechts bovenin de laag die het maaiveld laat zien onder de bomen door (AHN2 maaiveld – Shaded Relief (dynamische opmaak)).
De grafheuvels zijn herkenbaar als kleine bolletjes. Bedenk bij het lezen van het reliëf, dat de grote zandverstuivingen pas ver na de aanleg van de grafheuvels plaatsvonden. De oudste sporen van ons in het landschap zijn dus later overstoven door de zandduinen. Deze zijn ook erg mooi op de kaart te zien als je het weet.
En denk dan bij het opzoeken van de heuvels, aan de betekenis van het woord grafheuvels als gegraven heuvels. Gemaakt door onze voorouders die, zo’n vijfduizend jaar geleden, het landschap om zich heen zagen en iets wilden bijdragen dat er ook na hun verblijf op de aarde nog was. Het is ze gelukt.
Seline Geijskes
Adviseur in team landschap en cultuurhistorie
Staatsbosbeheer
Wandeltips van boswachter Lennard Jasper
Vooral op de Noord Veluwe zijn grafheuvels goed te bewonderen. Op de volgende routes kom je ze tegen.
– Wandelroute Cultuurhistorie – 8 km
Start: P-plaats Sprielderweg, Ermelo. Volg de paarse route.
– Wandelroute Bergelt – 6,5 km
Start: P-plaats Vierhouterbos. Gortelseweg, Vierhouten. Volg de oranje route.
– Wandelroute Putterbos – 6 km.
Start: P-plaats Prins Hendrikweg, Putten. Volg de rode route.
– Wandelroute ’t Pad van Zus – 12 km
Start: P-plaats Hogesteeg, Garderen. Volg de paarse route.
Je kan deze wandelroutes ook bekijken op onze digitale kaart.
